Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Beniamin Fundoianu - in memoriam

27 stycznia to Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu, święto obchodzone w rocznicę wyzwolenia byłego niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego i Zagłady Auschwitz-Birkenau.

W tym dniu chcielibyśmy wspomnieć jednego z wybitnych twórców europejskich, który zginął w Holokauście - poetę, eseistę, filozofa, publicystę, dramatopisarza, awangardowego reżysera teatralnego i filmowego, jakim był Beniamin Fundoianu/Benjamin Fondane (1898-1944).

Zapraszamy do lektury fragmentu tekstu Olgi Bartosiewicz-Nikolaev, badaczki literatury i kultury rumuńskiej XX i XXI wieku, który pochodzi ze wstępu do jej książki Tożsamość niejednoznaczna, poświęconej twórczości Fundoianu/Fondane’a. Badaczka kreśli w niej portret humanisty i wszechstronnego artysty, którym był Fundoianu, skupiając swoją uwagę na kwestii tożsamości i kontekście egzystencjalnym determinującym losy rumuńskiego pisarza.

W 2023 roku przypada 125. rocznica urodzin B. Fundoianu.

WECHSLER, FUNDOIANU CZY FONDANE?

B. Fundoianu (właśc. Beniamin Wechsler, Wexler) urodził się w 1898 roku w Jassach w rodzinie zintegrowanych Żydów rumuńskich. Dorastał w specyficznej atmosferze początku XX wieku na pograniczu Bukowiny i północnej Mołdawii, tzn. w miejscu, w którym dochodzi do spotkania „Mitteleuropy”, Europy Wschodniej oraz Bałkanów. Tam, u zbiegu granic trzech imperiów: Austro-Węgier, Rosji oraz państwa osmańskiego, współistniały różnorodne typy tożsamości kulturowej. Rumuni, Żydzi, Niemcy, Ukraińcy, Polacy, Romowie, Ormianie tworzyli wielokulturową mozaikę regionu, której częścią składową i skutkiem zarazem była inspirująca ambiwalencja tożsamościowa. Fundoianu od dziecka przebywał w środowisku wielojęzycznym i wielokulturowym, co znajdzie odzwierciedlenie w zróżnicowanym gatunkowo oraz tematycznie dziele tego poety, eseisty, publicysty, dramatopisarza, awangardowego reżysera teatralnego i filmowego oraz myśliciela egzystencjalnego. Można by rzec, że rozproszenie tożsamościowe znalazło swoje odbicie w rozproszeniu gatunkowym przy jednoczesnym zachowaniu wszystkich cech spójnego projektu myślowego.

W biografii artystyczno-intelektualnej autora można dopatrzeć się symbolicznej reprezentacji problemów pisarzy migrantów z Europy Środkowej. Wykluczony z pierwszego obiegu kultury oficjalnej ze względu na pochodzenie, czerpie garściami z żydowskiej materii duchowej i kulturowej, jednocześnie tworząc w języku rumuńskim (a nie w jidysz czy w hebrajskim). Jest na tyle związany z kulturą rumuńską, że próbuje rozprawić się z jej kompleksem peryferyjności. Wzmagający się antysemityzm elit politycznych państwa przybliża go najpierw do rumuńskich ruchów awangardowych, tworzonych głównie przez środowiska żydowskie (w czym niektórzy krytycy dopatrują się formy ucieczki w sztukę pozbawioną wątków nacjonalistycznych i warunkowanych ideologicznie). W końcu jednak staje przed decyzją o opuszczeniu kraju i wyjeździe do Paryża. Tam konstruuje/nakłada trzecią warstwę tożsamościową – wschodniego emigranta we Francji. Nie jest jednak w stanie zrezygnować ani ze swojej żydowskości, ani rumuńskości, wielokrotnie w swojej twórczości re-konstruując (nie)rzeczywistość mołdawskiego sztetlu.

Pomimo sprzyjających warunków, Fundoianu nie dokonuje naturalnego wyboru Żyda środkowoeuropejskiego i nie podąża ścieżką kultury niemieckiej, ale idzie drogą francuskiej nowoczesności. Wprawdzie młodzieńcze utwory zdradzają inspiracje twórczością Heinricha Heinego (należącą do kanonu niemieckojęzycznej przestrzeni kulturowej Bukowiny), Georga Trakla czy Georga Heyma, jednak bardzo szybko ich miejsce zajmuje fascynacja twórcami francuskimi, w szczególności Baudelaire’em i Rimbaudem. Drogę do nowej tożsamości francuskiej toruje Fundoianu dawna tożsamość rumuńska. Zanurzenie od najmłodszych lat w języku francuskim i literaturze tego kraju, kontakt z literaturą rumuńską wzorującą się na francuskiej, w końcu sam język rumuński – konsekwentnie relatynizowany i reromanizowany od drugiej połowy XIX wieku – wszystko to wpłynęło na edukację artysty w duchu tradycji francuskiej. W roku 1919 Fundoianu wyjechał z Jass do Bukaresztu; ten moment można uznać za przełomowy, wówczas bowiem pisarz oddalił się od imaginarium środkowoeuropejskiego. Stolica Rumunii, nie bez powodu nazywana małym Paryżem, była centrum intelektualno-artystycznym o wyraźnym profilu frankofilskim, jawnie naśladującym kulturę francuską. Dla wielu twórców Bukareszt był poczekalnią przed Paryżem, albowiem to stolica Francji była w ich mniemaniu miastem wielkich możliwości, kolebką trendów intelektualnych oraz miejscem działalności najważniejszych kręgów artystycznych, dokąd należało wyjechać, by „zaistnieć”. Z takiego założenia wyszedł także Fundoianu, który pod koniec 1923 roku zdecydował się na wyjazd do Paryża. Decyzję ułatwiła mu z pewnością coraz bardziej duszna, antysemicka atmosfera w Rumunii. We Francji twórca przyjął pseudonim artystyczny Fondane i zaczął tworzyć wyłącznie w języku francuskim, symbolicznie rezygnując ze swojej tożsamości rumuńskiej, bez której, paradoksalnie, ta francuska nigdy by prawdopodobnie nie zaistniała.

Duchowy kryzys Europy zastaje Fondane’a w Paryżu, gdzie spotyka na swej drodze Lwa Szestowa i w jego „walce z oczywistościami” odnajduje kontynuację dadaistycznej rewolucji, czyli ideę bliską własnemu temperamentowi intelektualnemu. Myśl rosyjskiego filozofa staje się centralną osią jego twórczości, poszerzając zarazem jego horyzonty filozoficzne; zaczyna sięgać do pism Nietzschego, Kierkegaarda, Pascala i Husserla i komentować ich treści. Pod wpływem Szestowa Fondane czyni żydowską myśl filozoficzną fundamentem swych prób intelektualnych. Nawet jeśli u rosyjskiego filozofa odwołania do judaizmu nie są wcale tak oczywiste i często przenikają je elementy rosyjskiego prawosławia, to jego sposób rozumowania trafia na podatny grunt i kształtuje myśl rumuńskiego twórcy, przygotowaną w Rumunii przez kontakt z inspirowanym tradycją chasydzką pisarstwem A.L. Zissu. Żydowska myśl filozoficzna staje się dla niego ważnym punktem odniesienia zwłaszcza w kontekście międzywojennej Europy pogrążonej w ideologicznych sporach i gorączce antysemickiej. Sięgając do źródeł judaizmu, podejmuje próbę odnalezienia i potwierdzenia swojej tożsamości żydowskiej w warunkach stale tej tożsamości zagrażających. Z czasem to francuskojęzyczna poezja Fondane’a staje się formą poświadczenia tej tożsamości, a powracający w niej motyw Żyda Wiecznego Tułacza – symbolem doświadczenia tragedii wyobcowania. Poeta wychodzi od doświadczenia żydowskiego, by podążyć ku pojęciowej uniwersalizacji, która staje się metaforą ludzkiej kondycji historycznej i egzystencjalnej.

Fondane został niejako zmuszony przez okoliczności historyczne do konfrontacji ze swoją żydowskością, paradygmatycznie niejednoznaczną, opartą na konflikcie wizerunku Żyda tworzonego przez Żydów oraz nie-Żydów, zależną od napięcia pomiędzy czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi. On sam chciał być przede wszystkim twórcą europejskim, myślicielem egzystencjalistą, humanistą. Stąd decyzja o wyjeździe do Paryża, przyjęcie języka francuskiego jako własnego oraz zaangażowanie się w kluczowe dla kultury europejskiej spory filozoficzne (w mniejszym stopniu także społeczno-polityczne). Swojego projektu intelektualnego Fondane nie dokończył; historia zdecydowała inaczej, skazując go na śmierć w nazistowskim obozie zagłady Auschwitz-Birkenau, 2 lub 3 października 1944 roku.

Olga Bartosiewicz-Nikolaev

[fragment z książki Tożsamość niejednoznaczna. Historyczne, filozoficzne i literackie konteksty twórczości B. Fundoianu/Benjamine’a Fondane’a (1898-1944), Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2018]

Legenda obrazów: